灌云--江苏频道--人民网
.svg)
Т?ж?кстан (т?ж. То?икистон), ресми атауы — Т?ж?кстан Республикасы (т?ж. ?ум?урии То?икистон) — Орталы? Азияда?ы т?уелс?з мемлекет. Астанасы — Душанбе ?аласы. Ресми т?л? — т?ж?к т?л?. 1994 жылы ?абылдан?ан Конституциясы бойынша – президентт?к бас?ару нысанында?ы зайырлы мемлекет. За? шы?арушы органы – Маджлиси Оли. Т?ж?кстан ??рамына Таулы Бадахшан автономиялы облысы к?ред?. Т?ж?кстан ?к?мш?л?к жа?ынан 3 облыс?а б?л?нед?. А?ша б?рл?г? – сомони.
О?т?ст?г?нде Ау?анстанмен, сол?ст?г? мен батысында ?збекстанмен, солт?ст?г?нде ?ыр?ызстанмен, шы?ысында ?ытаймен шектесед?. Жер аума?ы – 143,1 мы? км2. Хал?ы 9,7 миллион адам?а те? (2021). Хал?ыны? 62%-ын т?ж?ктер, 23%-ын ?збектер, 5%-ын орыстар, ?ал?ан 10%-ын т?р?кмендер, ?аза?тар, ?ыр?ыздар, корейлер, нем?стер, т.б. ??райды.
Географиясы
[??деу | ?айнарын ??деу]Жер?н?? 93%-ы Тянь-Шань, Гиссар-Алай ж?не Памир тау ж?йелер?не жататын таулардан т?рады. Жартысынан астамы те??з де?гей?нен 3 мы? метр би?кт?кте орналас?ан. Тау аралы?тарында Фер?ана, Гиссар, Вахш, т.б. а??арлар орналас?ан.
Климаты
[??деу | ?айнарын ??деу]Т?ж?кстанны? климаты континентт?к, ?а?тарды? орташа температурасы о?т?ст?к-батысты? тау а??арлары мен тау б?ктерлер?нде 2°, –2°С, солт?ст?г?нде –20°С-?а дей?н; температураны? абсолютт?к минимумы Памирд?? Б?лынк?л (т?ж. Булунк?л) к?л?нде –63°С-?а жетед?. Ш?лден?? орташа температурасы 30°С-тан 0°С-?а дей?н (Памирде); температураны? абсолютт?к максимумы 40°С (Т?менг? Пяндж). Гиссар жотасыны? о?т?ст?к етег?не жылына 1600 мм жауын-шашын т?сед?. Тау а??арлары мен ?азанш???ырларда 100 – 150 мм, Шы?ыс Памирде 72 мм ыл?ал т?сед?.
Гидрологиясы
[??деу | ?айнарын ??деу]Т?ж?кстан жер?ндег? тау м?зды?тарынан к?птеген ?зендер бастау алады. Басты ?зендер? — Сырдария мен ?мудария. Вахш, Пяндж ж?не Кафирниган ?зендер? Т?ж?кстан жер?н?? б?раз б?л?г?н кес?п ?т?п, ?мудария?а барып ??яды. Т?ж?кстанда ?с?мд?ктерд?? 5 мы?дай т?р? кездесед?. ?зен жайылмаларында тора??ы то?айлары бар.
Флора ж?не фаунасы
[??деу | ?айнарын ??деу]Таулы аудандарыны? жартысын арша орманы алып жатыр. Ыл?алды аудандарда жа??а?, ?йе?к? (т?рк?стан ?йе?к?с?), Сиверс алмасы, алша, бадам ?сед?. Т?ж?кстанны? фаунасында с?т?орект?лерд?? 81, ??сты? 365, бауырымен жор?алаушыларды? 49, ж?нд?ктерд?? 7–8 мы? т?р? кездесед?. Жазы? жерлер мен тау б?ктерлер?нде жайран, ?абылан, то?ай маралы, ?ас?ыр, барыс, борсы?, жабайы шош?а; таулы ???рде сусар, аю, таутеке, ар?ар, т.б. мекендейд?. Су айдындарында балы?ты? к?птеген т?р? бар.
Тарихы
[??деу | ?айнарын ??деу]Ежелг? тарихы
[??деу | ?айнарын ??деу]
Т?ж?кстан аума?ын ал?аш?ы адамдар палеолит д?у?р?нен бастап ?оныстан?ан. Солт?ст?к ж?не о?т?ст?к Т?ж?кстанда палеолит ж?не мезолит д?у?рлер?н?? ескертк?штер? к?птеп кездесед?. О?т?ст?к-батыс б?л?г?нен неолитт?к гиссар м?дениет?н?? ескертк?штер? табыл?ан.
Б?зд?? заманымыздан б?рын 6–4 ?асырларда ?аз?рг? Т?ж?кстан жер? Ахемен ?улет?н?? ?ол астында болды, б?зд?? заманымыздан б?рын 329 жылы онда Ескенд?р З?л?арнайынны? ?скер? басып к?рд?. Ол Ескенд?р империясыны? м?рагер? бол?ан Грек-Бактрия патшалы?ыны? ??рамына к?рд?.[5] Солт?ст?к Т?ж?кстан (Хожант ж?не Пенжакент ?алалары) б.з.д. 150 жылы Со?ды деп аталатын скифтер мен юечжа к?шпенд?лер? басып ал?ан ?ала-мемлекеттер жиынты?ы б?л?г?нде болды. Ж?бек жолы ?аз?рг? Т?ж?кстан жер?нде У-ди т?сында?ы (б.з.б. 141–87 жж.) ?ытай зерттеуш?с? Чжан Цяньны? жоры?ынан кей?н ?ткен.
Юечжа тайпалары ??р?ан Кушан империясы б.з. I-ш? ?асырында айма?ты ?з ба?ылауына алып, б.з. IV-?асырына дей?н бил?к етт?, осы уа?ытта айма?та буддизм, несторианшылды?, зороастризм ж?не манихеизм д?ндер? болды. Кей?н?рек б?л айма??а к?шпел? тайпалар ??р?ан Эфталит империясы ?оныс аударып, арабтар VIII ?асырды? басында Ислам д?н?н ?келд?. Орталы? Азия ?ытайды, солт?ст?ктег? даланы ж?не ислам орталы?ын байланыстыратын коммерциялы? жол р?л?н ат?аруды жал?астырды.
?аз?рг? Т?ж?кстан жер? 650–680 жылдары Тибет империясы[6] мен Тан ?улет?н?? басшылы?ында болды, содан кей?н ол 710 жылы Омейяд халифатыны? ??рамында болды.
Самани империясы
[??деу | ?айнарын ??деу]- Та?ы ?ара?ыз: Самани империясы
819–999 жылдар аралы?ында Самани ?улет? басшылы?ында?ы Самани империясы айма?та?ы парсыларды? ы?палын ?алпына келт?рд? ж?не Иранны? м?дени орталы?тарына айнал?ан Самар?ан мен Б?хара (екеу? де б?г?н ?збекстанны? б?л?г?) ?алаларын ке?ейтт? ж?не б?л айма? Хорасан деп аталуын бастады. Империяны? орталы?ы Хорасан мен Трансоксианада болды; б?л айма? ?аз?рг? Ау?анстанды, Иранны?, Т?ж?кстанны?, Т?р?кменстанны?, ?збекстанны?, ?ыр?ызстанны? ж?не ?аза?станны? кейб?р б?л?ктер?н ж?не П?к?станны? к?п б?л?г?н ?амтиды.
892 жылы Исмаил Самани (892–907) Саманилер мемлекет?н б?р?кт?рд? ж?не б?рын ?олданыл?ан феодалды? ??рылысты т?бегейл? то?татты. ?арахан мемлекет? Трансоксиананы жаулап алды (б?л ?аз?рг? ?збекстан, Т?ж?кстан, о?т?ст?к ?ыр?ызстан ж?не о?т?ст?к-батыс ?аза?станмен с?йкес) ж?не оны 999–1211 жылдар аралы?ында билед?. Оларды? Трансоксиана?а келу? Орталы? Азияда?ы иранды?тан т?рк?л?к ?стемд?кке т?бегейл? ауысуды бастады, б?ра? б?рте-б?рте ?араханидтер айма?ты? парсы-араб м?сылман м?дениет?не с???с?п кетт?.
XIII-?асырда Мо??ол империясы Орталы? Азияны басып алып, Хорезм империясына басып к?р?п, ?ала, халы?ты тонап, ?ырып тастады. Т?рк?-мо??ол жаулаушысы ?м?р Тем?р ?аз?рг? Т?ж?кстан мен Орталы? Азияда Тем?р ?улет?н ??рды.
Б?хара бил?г?
[??деу | ?айнарын ??деу]- Та?ы ?ара?ыз: Б?хара ханды?ы
?аз?рг? Т?ж?кстан XVI-?асырда Б?хара ханды?ыны? ?ол астына ?тт?. XVIII-?асырда империяны? к?йреу?мен ол Б?хара ?м?рл?г? мен ?о?ан ханды?ы бил?г?нде болды.
Б?хара ?м?рл?г? XX-?асыр?а дей?н ?згер?сс?з ?алды, б?ра? XIX-?асырда Ресей империясы айма?ты? кейб?р б?л?ктер?н жаулап алуды бастады.
Империя т?сында?ы тарихы
[??деу | ?айнарын ??деу]- Та?ы ?ара?ыз: Ресей империясыны? Орта Азиялы? иел?ктер?
- Та?ы ?ара?ыз: Т?рк?стан генерал-губернаторлы?ы
Орыс империализм? н?тижес?нде Орталы? Азия толы?тай Ресей империясыны? ??рамына енд?. 1864–1885 жылдар аралы?ында Ресей б?рте-б?рте Т?рк?станны? б?к?л аума?ын ?з ??рамына енг?зд?.
1885 жыл?а ?арай Т?ж?кстан территориясын не Ресей империясы, не оны? вассал мемлекет? Б?хара ?м?рл?г? бас?арды, дегенмен т?ж?ктер Ресейд?? ы?палын аз сез?нд?.
XIX-?асырды? ая?ында ж?дитш?лер ?здер?н б?к?л айма?та исламды? ?о?амды? ?оз?алыс рет?нде танытты. Ж?дитш?лдер модернизацияны жа?та?ан ж?не м?ндетт? т?рде орыс?а ?арсы емес болса да, орыстар б?л ?оз?алысты ?ау?п рет?нде ?арастырды, ?йткен? Ресей империясы нег?з?нен христиан болды. 1910–1913 жылдар аралы?ында?ы ?о?ан ханды?ына ?арсы к?тер?л?стер кез?нде орыс ?скерлер? т?рт?пт? ?алпына келт?руге м?ндетт? болды. 1916 жылы ш?лдеде демонстранттар Б?р?нш? д?ниеж?з?л?к со?ыс кез?нде Хожантта?ы орыс ?скерлер?не к?штеп ша?ыру ?ауп?мен шабуыл жаса?анда, наразылы? шаралар жал?астырды. Орыс ?скерлер? Хожантты тез арада ?айтар?анына ?арамастан ?а?ты?ыстар Т?ж?кстанны? ?рт?рл? жерлер?нде жал?аса берд?.
Ке?ес ?к?мет?
[??деу | ?айнарын ??деу]1917 жыл?ы орыс т??кер?с?нен кей?н Орталы? Азияда?ы ?басмашылар? деген атпен белг?л? партизандар т?уелс?зд?кт? са?тау ?ш?н большевик ?скерлер?не ?арсы со?ыс ж?рг?зд?. Меш?ттер мен ауылдар ?ртен?п, халы? ?атты ?ысым?а ?шыра?ан т?рт жыл?а созыл?ан со?ыстан кей?н большевиктер же??ске жетт?. Ке?ес ?к?мет? зайырландыру саясатын бастады. Исламды, иудаизмд? ж?не христианды?ты ?стану?а тыйым салынып, т?ж?к д?н басылары ?у?ын-с?рг?нге ?шырады, к?птеген меш?ттер, ш?ркеулер мен синагогалар жабылды. Ке?ест?к ауыл шаруашылы?ы саясатыны? салдарынан Орталы? Азия, соны? ?ш?нде Т?ж?кстан к?птеген адамдарды? ?м?р?н ?и?ан ашаршылы??а ?шырады.
1924 жылы ?збек КСР ??рамында Т?ж?к Автономиялы Ке?ест?к Социалист?к Республикасы ??рылды, б?ра? 1929 жылы Т?ж?к Ке?ест?к Социалист?к Республикасы (Т?ж?к КСР) жеке ??рамдас республика статусына ие болды; дегенмен, нег?з?нен этникалы? т?ж?к Самар?ан мен Б?хара ?алалары ?збек КСР-ында ?алды.
1927–1934 жылдар аралы?ында ?с?ресе о?т?ст?к ???рлерде ауыл шаруашылы?ын ?жымдастыру ж?не ма?та ?нд?р?с?н?? ?ар?ынды ке?ею? орын алды. Ке?ест?к ?жымдастыру саясаты шаруалар?а ?ысым ?келд? ж?не Т?ж?кстанда к?штеп ?оныстандыру болды. Н?тижес?нде кейб?р шаруалар ?жымдастыру?а ?арсы к?рес?п, басмашылар ?оз?алысын жандандырды.
Сталинны? жаппай тазарту саясатыны? ек? кезе?? (1927–1934 ж?не 1937–1938) Т?ж?кстан Коммунист?к партиясыны? барлы? де?гей?нен 10 000-?а жуы? адамны? ж?мысынан шы?арылуына ж?не ?у?ын-с?рг?нге т?су?не ?келд?. ?уыл?андарды? орнына этникалы? орыстар ж?бер?лд? ж?не кей?ннен орыстар барлы? де?гейдег? партиялы? лауазымдар?а, соны? ?ш?нде б?р?нш? хатшыны? жо?ары лауазымына ?стемд?к етт?.
1926-1959 жылдар аралы?ында Т?ж?кстан хал?ыны? арасында?ы орыстарды? ?лес? 1%-дан 13%-?а дей?н ?ст?. 1946-1956 жылдар аралы?ында Т?ж?кстан Коммунист?к партиясыны? б?р?нш? хатшысы бол?ан Бобожан ?афуров Ке?ес Ода?ы кез?нде елден тыс ма?ызы бар жал?ыз т?ж?к саясаткер? болды. Одан кей?н Т?рсынбай ?лжабаев (1956–61), Джабар Расулов ??(1961–1982), Рахмон Н?биев (1982–1985, 1991–1992) ?ызметте болды.
1939 жылы т?ж?ктер Ке?ес Армиясы ?атарына ша?ырыла бастады ж?не Ек?нш? д?ниеж?з?л?к со?ыс кез?нде 260,000-?а жуы? т?ж?к азаматы Германия, Финляндия ж?не Жапония?а ?арсы со?ысты.
1957–1958 жылдарда?ы Никита Хрущёвт?? ?Ты? игеру? саясаты кез?нде т?рмыс жа?дайы, б?л?м? мен ?нерк?с?б? бас?а ке?ест?к республикалардан артта ?ал?ан Т?ж?кстан?а назар аударды. 1980 жылдарды? ая?ында т?ж?к ?лтшылдары ???ы?тарды арттыру?а ша?ырды. 1991 жылы Ке?ес Ода?ы ыдырап, Т?ж?кстан 9 ?ырк?йекте т?уелс?зд?г?н жариялады, б?л к?н ?аз?р елд?? Т?уелс?зд?к к?н? рет?нде тойланады.
Т?уелс?зд?к алуы
[??деу | ?айнарын ??деу]Б?к?л КСРО-да Михаил Сергеевич Горбачёв жарияла?ан ?айта ??ру (перестройка) д?у?р? бастал?аннан кей?н республикаларды? т?уелс?зд?г?н жа?таушылар ашы? ?р? ерк?н с?йлей бастады. Т?уелс?зд?кт? жа?таушылар Т?ж?кстан Исламды? ?айта ?рлеу партиясы, Т?ж?кстан Демократиялы? партиясы ж?не ?лтты? демократиялы? ?Растохез? (Жа??ыру) ?оз?алыстары болды.
КСРО ыдырауы ?арса?ында Т?ж?к КСР хал?ы ек? лагерьге б?л?нд?. Б?р?нш?с? Т?ж?кстан?а т?уелс?зд?к алуды, т?ж?к м?дениет? мен т?л?н ?алпына келт?руд?, Иран, Ау?анстан ж?не бас?а елдермен саяси ж?не м?дени ?арым-?атынастарды ?алпына келт?руд?, ал халы?ты? ек?нш? б?л?г? т?уелс?зд?кке ?арсы шы?ып, КСРО-ны? б?р б?л?г? болып ?алуды ?ала?андар.
Ке?ес Ода?ыны? са?тау туралы 1991 жыл?ы референдумда (ел тарихында?ы б?р?нш? халы?аралы? де?гейде ба?ылан?ан референдум) Т?ж?кстанда?ы сайлаушыларды? 97%-?а жуы?ы 1-с?ра?ты ма??лдады: ?Кез келген ?лтты? адам ???ы?тары мен бостанды?тары толы? ?амтамасыз ет?лет?н те? ???ылы егеменд? республикаларды? жа?ар?ан федерациясы рет?нде КСРО-ны са?тау ?ажет деп санайсыз ба??. Сол жылды? желто?санында КСРО таратыл?ан кезде Т?ж?кстан хал?ыны? ед?у?р б?л?г? Ке?ес Ода?ыны? ода?ты? республикаларыны? сол кездег? т?уелс?зд?кке ?ол жетк?зген?н ?олдады.
1990 жылы а?панда Душанбеде ж?не бас?а ?алаларда ?леуметт?к-экономикалы? жа?дайды? ?иынды?ы, т?р?ын ?йд?? болмауы, жастарды? ж?мыссызды?ы салдарынан т?рт?пс?зд?ктер мен ереу?лдер басталды. Ереу?лдерге ?лтшыл-демократиялы? оппозиция мен т?уелс?зд?к жа?тастары ?осылып, республиканы? т?уелс?зд?г? мен демократиялы? реформаларды талап ете бастады. Исламистер де ?з ???ы?тары мен республиканы? т?уелс?зд?г?н са?тауды талап ет?п, ереу?лдер ?йымдастыра бастады. Ке?ес ?к?мет? жанжалды жою ?ш?н Душанбеге ?шк? ?скерлерд? енг?зд?.
Т?уелс?зд?г?
[??деу | ?айнарын ??деу]Т?уелс?зд?кке ?ол жетк?зген салысымен Т?ж?кстанны? т?рл? топтарыны? арасында азаматты? со?ыс басталды; ?а?ты?ыстар к?б?несе кланды? б?л?н?с?мен ерекшеленд?. Осы уа?ыт ?ш?нде ?у?ын-с?рг?н, кедейл?кт?? артуы ж?не Батыста немесе Постке?ест?к ке??ст?кте экономикалы? м?мк?нд?ктерд?? жа?сыра? болуы салдарынан 500,000-нан астам т?р?ын ?ашып кетт?. Т???ыш сайлан?ан президент Рахмон Н?би?лы Н?биевт?? отставка?а кету?не м?жб?р бол?аннан кей?н Эмомали Рахмон 1992 жылы бил?кке келд?, ?арашада ?ткен президентт?к сайлауда б?рын?ы премьер-министр ?бдум?л?к Абдулла?лы Абдулладжанов?а ?арсы 58% дауыспен же??п шы?ты. Сайлау со?ыс ая?тал?аннан кей?н ?ткен, Т?ж?кстан к?йреген к?йде болды. ?лгендерд?? саны 100 мы?нан асады. 1,2 миллион?а жуы? адам ел ?ш?нде ж?не сыртында бос?ын болды.
1997 жылы Бас хатшыны? арнайы ?к?л? Герд Д. Меррем басшылы?ымен Рахмон мен оппозициялы? партиялар арасында атысты то?тату кел?с?м?не ?ол жетк?з?лд?, б?л н?тиже Б?р?ккен ?лттар ?йымыны? б?т?мгерш?л?к ж?н?ндег? с?тт? бастамасы рет?нде ке??нен ба?аланды. Атысты то?тату 30% министрл?к лауазымдарды? оппозиция?а ?ту?не кеп?лд?к берд?. 1999 жылы та?ы б?р сайлау ?тт?, оппозициялы? партиялар мен шетелд?к ба?ылаушылар оларды ?д?летс?з деп сынап, Рахмон 98% дауыспен ?айта сайланды. 2006 жыл?ы сайлауда Рахмон та?ы да же??ске жетт? (79% дауыспен) ж?не ол ?з?н?? ?ш?нш? ?к?летт?г?н бастады. Б?рнеше оппозициялы? партия 2006 жыл?ы сайлау?а бойкот жариялады ж?не Еуропада?ы ?ау?пс?зд?к ж?не ынтыма?тасты? ?йымы (Е?Ы?) оны жал?ан деп атап, сын? алды.
Рахмон ?к?мш?л?г? 2010 жылды? ?азан айында Е?Ы? тарапынан БА?-ты цензура мен репрессия?а ?шыра?аны ?ш?н та?ы да сын?а ?шырады. Е?Ы? Т?ж?кстан ?к?мет? т?ж?к ж?не шетелд?к сайттарды цензуралады деп м?л?мдед?.
Ресей шекара ?скер? 2005 жылды? жазына дей?н т?ж?к-ау?ан шекарасында орналасты. 2001 жылды? 11 ?ырк?йег?ндег? шабуылдардан бер? француз ?скерлер? НАТО-ны? Ау?анстанда?ы халы?аралы? ?ау?пс?зд?к к?штер?н?? ?уе операцияларына ?олдау к?рсету ?ш?н Душанбе ?уежайында орналасты. Америка ??рама Штаттары Армиясы мен Те??з Корпусыны? ?ызметкерлер? б?рнеше апта?а созылатын б?рлескен о?у-жатты?у миссияларын ?тк?зу ?ш?н Т?ж?кстан?а мерз?мд? т?рде барады.
2015 жылы мамырда ?шк? ?стер министрл?г?н?? арнайы ма?сатта?ы полиция б?л?мшес?н?? командир?, полковник Гулмурод Халимов (?алимов) Ислам мемлекет? тобына ?т?п кеткенде Т?ж?кстанны? ?лтты? ?ау?пс?зд?г? айтарлы?тай ?рк?л?ске ?шырады.
2022 жылды? ?ырк?йег?нде ?ыр?ызстан мен Т?ж?кстан шекарасыны? к?п б?л?г?нде (соны? ?ш?нде Баткен облысында) артиллерияны ?олдануды ?оса ?арулы ?а?ты?ыстар орын алды.[7][8]
Саясаты
[??деу | ?айнарын ??деу].jpg)
|
_(cropped).jpg)
|
| Эмомали Рахмон Президент |
?о?ир Расулзода Премьер-министр |
Т?ж?кстанны? ат?арушы бил?г? басында елд?? президент? ж?не премьер-министр орналас?ан. Президент лауазымын 2000 жылдан берг? иегер? — Эмомали Ш?р?п?лы Рахмон.
За? шы?ару органы — Жо?ар?ы Жиналыс атауы бар парламент?; ол ек? палата?а б?л?нед?: жо?ар?ы ?лтты? Ке?ес палатасы ж?не т?менг? ?к?лдер палатасы.
?к?мш?л?к б?л?н?с?
[??деу | ?айнарын ??деу]
?к?мш?л?к жа?ынан Т?ж?кстан б?р автономиялы облыс?а (Таулы Бадахшан автономиялы облысы), ек? облыс?а (Хатлон мен Со?ды облыстары), Республикалы? ма?ызы бар б?рнеше аудан?а ж?не елордасы Душанбеге б?л?нед?.
Экономикасы
[??деу | ?айнарын ??деу]Электр энергетика ?нд?р?с? — Т?ж?кстан индустриясыны? басты салаларыны? б?р?. Электр энергиясы нег?з?нен Ресейге, Т?р?кменстан?а ж?не Иран?а шы?арылады. 2002 жылы Т?ж?кстанны? сырт?ы сауда айналымы 1,073 млрд долларды ??рады. Т?ж?кстан экспортыны? 55%-ын алюминий ??райды. 2002 жылы 226,2 мы? тонна алюминий сырт?а ж?нелт?лд?. Т?ж?кстан тау-кен ?нд?р?с?н?? нег?зг? ?н?мдер? – ?ор?асын, мырыш, с?рме, сынап, вольфрам, молибден, висмут кендер?, алтын ж?не флюорит. Машина жасау ж?не металл ??деу к?с?порындары то?ыма станоктарын, ауыл шаруашылы? машиналарын, то?азыт?ыш, электртехникалы? ?ондыр?ылар, трактор б?лшектер?н, т.б. шы?арады. Химия ?нерк?с?б?нен минералды ты?айт?ыштар ?нд?р?с? дамы?ан. ??рылыс материалдары ?нд?р?с?нен цемент-шифер комбинаты, тем?р-бетон ж?не бетон конструкциялары зауыттары, гипс, алебастр, ?ктас зауыттар ж?мыс ?стейд?. Ауыл шаруашылы?ында ма?та егуге ерекше к???л б?л?нген. Ма?та экспорты сырт?ы айналымны? 14,1%-ын ??райды. Ег?ст?к ал?апты? 64,5 мы? га жер?не жем?с-жидек, 21 мы? га жерге ж?з?м отыр?ызыл?ан. Ж?з?мд?к ж?не ба? Т?ж?кстанны? о?т?ст?к-батыс жа?ында ж?не Батыс Памирде ?р?к, шабдалы, алма, алм?рт, айва, анар, ?нж?р ?с?р?лед?. Кей?нг? жылдары лимон ?с?р?ле бастады. Етт?-ж?нд? ж?не етт?-с?тт? мал шаруашылы?ы дамытылуда. Ж?бек ??рты ?с?р?лед?. Таулы-Бадахшан автономиялы облысында би?к таулы? жайылымды?тарда мал шаруашылы?ымен б?рге ба?, темек? ?с?руд?? ж?не тау-кен ?нд?р?с?н?? ?лес? басым.
?дебиет?
[??деу | ?айнарын ??деу]Т?ж?кстан ?дебиет? ?аз?рг? Иран, Ау?анстан ж?не Орталы? Азияны мекендеген иран т?лдес халы?тарды? жазба ескертк?штер?нде са?тал?ан ?лг?лерден ??ралады. IX–XX ?асырлар аралы?ында т?ж?кт?? классикалы? ?дебиет? пайда болды. Оны ?ш д?у?рге б?луге болады: IX–XV ?асырларда?ы иран-т?ж?к ?дебиет?; XVI–XIX ?асырларды? 1-жартысы аралы?ында Орталы? Азияда ?алыптас?ан ?дебиет; XIX ?асырды? 2-жартысы мен XX ?асырды? басы аралы?ын ?амтитын т?ж?кт?? а?артушылы? ?дебиет?.
Т?ж?к хал?ыны? к?рнект? жазушылары ?атарында жи? Садриддин Айни (1878–1954), ?б?л?асым Ла?ути (1887–1957), Мырза Т?рсынзаде (1911–1977), Пейрав Сулеймани (1899–1933), Розия Озод (1893–1957), Аминджан Шукухи (1923–1979), Лои? Шер?л? (1941–2000) ж?не Бозор Собир (1938–2018) жат?ызылады.
М?дениет? мен ?нер?
[??деу | ?айнарын ??деу]Т?ж?кстан аума?ында кездесет?н ежелг? ?нер ескертк?штер? мезолит д?у?р?не жатады. Грек-Бактрия (б?зд?? заманымыздан б?рын 3 – 2 ?асырлар) ж?не Кушан патшалы?ы кезе??нде эллинд?к типтег? ?алашы?тар (Саксан-Охур, Шахринау, т.б.) салын?ан.
V-?асырдан бастап м?наралы ?ор?ан-?алалар (Пенжакент) т?р?ызылды. Ауылды? жерлерге ?арауыл м?наралары (Монша? т?бе, т.б.) салынды.
Ислам д?н? енгеннен кей?н т?ж?к бейнелеу ?нер?нде ою-?рнекке баса к???л б?л?н?п, монументт? с?н ?нер? ?ркен жайды.
Т?ж?к музыка м?дениет?н?? т?п т?рк?н? ежелг? Бактрия, Со?ды ж?не Уструшана мемлекеттер? ?нер?мен байланысты. Музыкалы? аспаптары, дутар, танбур, думбрак, карнай, дойра ежелг? д?у?рден жеткен. Т?ж?кстан жер?нде драма театры 1929 жылы ашылды. 1939 жылы ал?аш?ы т?ж?к операсы – ?Восе к?тер?л?с?? ?ойылды. 1938 жылы Т?ж?к филармониясы ашылды. Т?ж?кстанда хроникалы ?ыс?а метражды фильмдер 1929 жылдан т?с?р?ле бастады. 1932 жылы “Д?урен? ?ткен ?м?рлер” атты т?ж?кт?? ал?аш?ы к?ркем фильм? ?м?рге келд?. 1999 жылы Т?ж?кстанда Самани ?улет? мемлекет?н?? 1100 жылды?ы аталып ?т?лд?. Душанбедег? ?лтты? тарихи музейде Самани ?улет? кез?ндег? музыкалы? аспаптарды?, ки?мдерд??, ?ол?нер ?лг?лер?н?? к?рмес? ?йымдастырылды. Осы мерейтой?а орай Самани ?улет? мемлекет?н?? тарихына, м?дениет? мен ?нер?не ?атысты 189 к?тап жары? к?рд?. Т?ж?кстанда ?аз?рг? кезде жыл сайын халы? ?нерпаздарыны? Андалеб (Б?лб?л) атты бай?ауы ?тк?з?лед?. 1999 жылы ?Парасту – 99? (?арлы?аш) атты театр фестивал? ?йымдастырылды. Б?л фестиваль?а Т?ж?кстанда?ы 14 театр ?атысты.[9][10]
Дерекк?здер
[??деу | ?айнарын ??деу]- ↑ TAJIK ii. TAJIK PERSIAN – Encyclopaedia Iranica
- ↑ [1]
- ↑ a b c d World Economic Outlook Database, October 2018. International Monetary Fund.
- ↑ 2018 Human Development Report. United Nations Development Programme (2018). Тексер?лд?, 14 ?ырк?йек 2018.
- ↑ История Таджикистана (орыс.). advantour.com.
- ↑ Matthew T. Kapstein "The Tibetan Empire, late eighth-early ninth centuries" (а?ыл.).
- ↑ ?ыр?ыз-т?ж?к шекарасында?ы ?а?ты?ыс. Не болды? (?аз.). Азатты? радиосы (16 ?ырк?йек 2022).
- ↑ ?ыр?ыз-т?ж?к шекарасында?ы ?а?ты?ыс — Егемен ?аза?стан (?аз.). Егемен ?аза?стан (?ырк?йек 2022).
- ↑ ??аза?стан?: ?лтты? энцклопедия / Бас редактор ?. Нысанбаев – Алматы ??аза? энциклопедиясы? Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, VIII том
- ↑ География: Д?ниеж?з?не жалпы шолу. ТМД елдер?. Жалпы б?л?м берет?н мектепт?? жаратылыстану-математика ба?ытында?ы 10-сыныбына арнал?ан о?улы?/ ?. Бейсенова, К. Каймулдинова, С. ?б?лм?ж?нова, т.б. — ??д., толы?т. 2-бас. — Алматы: Мектеп, 2010. — 304 б., сур.ISBN 978-601-293-170-9
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
